Schemat organizacyjny systemu ochrony pracy w Polsce zawiera zestawienie podmiotów (takich jak parlament, rząd resorty i inne urzędy państwowe, organy kontroli, pracodawcy, organizacje związkowe, instytuty naukowo – badawcze) z uwzględnieniem ich wzajemnych powiązań.
Bezpośredni nadzór nad bezpieczeństwem i warunkami pracy sprawują organy zewnętrzne takie jak:
- Państwowa Inspekcja Pracy (PIP),
- Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS),
- Państwowa Straż Pożarna (PSP),
- Urząd Dozoru Technicznego (UDT),
- Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ),
- Urząd Nadzoru Budowlanego
- Wyższy Urząd Górniczy (WUG),
- Inspekcja Transportu Drogowego (ITD),
- Związki Zawodowe które mogą być organem zarówno zewnętrznym jak i wewnętrznym,
Wewnątrz zakładu nadzór sprawuje powołana przez pracodawcę Służba bhp, może to być społeczna inspekcja pracy, a także komisja bhp.
Nadzór jest to prawo do wydawania decyzji i egzekwowania ich wykonania.
Mogą to być decyzje nakazu - np. usunięcia stwierdzonych uchybień dotyczących przepisów i zasad bezpieczeństwa lub higieny; wstrzymania prac, gdy naruszenie przepisów i zasad powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób; skierowania do innych prac pracowników zatrudnionych przy pracach, do których nie posiadają odpowiednich uprawnień lub kwalifikacji, albo zaprzestania działalności przez zakład lub jego część, gdy stan warunków w tym zakładzie zagraża życiu lub zdrowiu pracowników.
Decyzja sprzeciwu- przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy, jeżeli dopuszczenie do uruchomienia mogłoby spowodować bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników.
Także decyzja wystąpienia - np. w sprawie usunięcia naruszeń, nie wymagających wydania nakazu, a także, np. wyciągnięcia konsekwencji wobec osób winnych naruszeń przepisów.
Egzekwując wydane decyzje, inspektor organu nadzorczego może ukarać osobę odpowiedzialną za naruszenie przepisów dotyczących kontrolowanej dziedziny, mandatem karnym lub skierować wniosek o ukaranie do sądu rejonowego.
Obowiązki Państwowej Inspekcji Pracy
Ustawa nałożyła na PIP, a tym samym na inspektorów pracy, obowiązek nadzorowania i kontrolowania przestrzegania przez pracodawców m. in.:
- przepisów dotyczących stosunku pracy, np. umów, wynagrodzeń i innych świadczeń, urlopów, ochrony pracy kobiet i młodocianych oraz osób niepełnosprawnych. Stosunek pracy to zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę;
- przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy zarówno w funkcjonujących zakładach, jak i przy projektowaniu ich budowy lub modernizacji oraz przy przejmowaniu do eksploatacji zakładów nowych, modernizowanych i przebudowywanych; zasady bhp - to nie pisane literą prawa (nie ujęte w żadnym przepisie bhp) reguły, metody postępowania ukształtowane w procesie pracy oraz wynikające z doświadczenia życiowego, wiedzy technicznej i logicznego rozumowania, których przestrzeganie służy ochronie życia lub zdrowia pracownika i tym samym zapewnieniu faktycznego bezpieczeństwo pracy. Zasady bhp najczęściej odnoszą się do bezpieczeństwa pracy w poszczególnych branżach lub zawodach i powinny być ujmowane np. w dokumentacji techniczno--ruchowej oraz w instrukcjach stanowiskowych bhp;
- wymagań bhp przy projektowaniu i wytwarzaniu maszyn, urządzeń oraz narzędzi pracy;
- wymagań bhp przy produkcji wyrobów i opakowań, których użytkowanie mogłoby spowodować zagrożenie dla zdrowia i życia;
- wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w ustawie z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. nr 76, póz. 811).
Obowiązkiem inspekcji pracy jest ponadto:
- ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika, określonym zwłaszcza w Kodeksie pracy, związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej, oraz udział w postępowaniu w tych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego, a w tym wnoszenie powództw i - za zgodą zainteresowanej strony (pracownika) - uczestniczenie w postępowaniu przed sądem pracy;
- udział w badaniu okoliczności oraz analizowaniu przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a także kontrolowanie czy pracodawca stosuje odpowiednie środki zapobiegające tym wypadkom;
- współdziałanie z organami ochrony środowiska w kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów o przeciwdziałaniu zagrożeniom dla środowiska;
- udzielanie porad i informacji z zakresu prawnej i technicznej ochrony pracy.
Inspektor pracy może także skontrolować czy pracodawca zapewnił bezpieczne i higieniczne warunki pracy:
- osobom zatrudnionym na innej podstawie niż stosunek pracy;
- uczniom i studentom odbywającym zajęcia (np. praktykę) w zakładzie, lecz nie będącym pracownikami tego zakładu;
- osobom wykonującym prace społecznie użyteczne, lecz nie na podstawie stosunku pracy;
- pensjonariuszom zakładów karnych, domów poprawczych oraz żołnierzom służby czynnej wykonującym pracę w danym zakładzie.
W celu sprawnego wypełniania funkcji kontrolnych inspektorzy pracy mają prawo do:
- swobodnego wstępu na teren, do obiektów i pomieszczeń zakładu pracy oraz przeprowadzania kontroli bez uprzedzenia o każdej porze dnia i nocy - jedynie za okazaniem ważnej legitymacji służbowej;
- sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę na terenie kontrolowanym;
- przeprowadzania oględzin obiektów, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i procesów pracy;
- żądania od pracodawcy oraz wszystkich jego pracowników (nawet byłych!) informacji - pisemnych lub ustnych - w sprawach objętych kontrolą, a nawet wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z kontrolą;
- żądania okazania inspektorowi akt osobowych pracowników, decyzji wydanych przez inne organy nadzoru i kontroli, dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu, dokumentacji technicznej itp., ekspertyz, wyników badań i pomiarów dotyczących produkcji, środowiska pracy bądź innej działalności zakładu, a także dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych lub wytwarzanych w produkcji - pod warunkiem, że mają one związek z przeprowadzaną kontrolą;
- rejestrowania za pomocą np. magnetofonu, kamery lub aparatu fotograficznego przebiegu kontroli (zwłaszcza oględzin);
- sporządzania odpisów lub wyciągów z dokumentów.
Obowiązki pracodawcy wobec inspektora pracy.
W związku z wizytą inspektora pracy pracodawca jest obowiązany:
- zapewnić warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli (np. samochód na rozległym lub położonym w różnych miejscach placu budowy);
- umożliwić wstęp do zakładu towarzyszącym inspektorowi biegłym lub specjalistom posiadającym imienne upoważnienie wydane przez okręgowego lub głównego inspektora pracy;
- terminowe dostarczenie żądanych przez inspektora informacji lub danych;
Obowiązki inspektora pracy wobec pracodawcy i jego pracowników
Inspektor pracy jest zobowiązany:
- wstępując do zakładu okazać ważną legitymację służbową (zakład nie musi wystawiać przepustki);
- przed podjęciem czynności kontrolnych zgłosić swoją obecność pracodawcy (chyba, że inspektor uzna, iż takie zawiadomienie mogłoby wpłynąć na obiektywny wynik kontroli, np. pracodawca zdążyłby usunąć z miejsca pracy osoby wykonujące pracę „na czarno" lub niezgodnie z przepisami bhp);
- sprawdzając tożsamość osoby wykonującej pracę okazać legitymację służbową w taki sposób, aby osoba ta mogła odczytać i zanotować (jeżeli chce to zrobić) dane osobowe inspektora;
- podczas wykonywania czynności kontrolnych przestrzegać przepisów bhp i przeciwpożarowych (np. nie palić w miejscu niedozwolonym, założyć kask i inne ochrony indywidualne, jeśli w danym miejscu zakładu są wymagane);
- przestrzegać - również po zakończeniu pracy w PIP - przepisów o ochronie informacji niejawnych (np. danych technologicznych i produkcyjnych, danych osobowych itp.);
- nie wchodzić w jakiekolwiek interesy z podmiotami kontrolowanym.
Uprawnienia pracodawcy wobec inspektora pracy
Pracodawca ma prawo:
- otrzymać od inspektora pracy kopię protokołu pokontrolnego;
- zgłosić w terminie 7 dni - przed podpisaniem protokołu - pisemne, umotywowane zastrzeżenia do ustaleń zawartych w protokole;
Odmowa podpisania protokołu nie wstrzymuje dalszych kroków inspektora np. zastosowania przez niego środków prawnych w celu wyegzekwowania usunięcia nieprawidłowości.- w przypadku stwierdzenia przez instancję odwoławczą (okręgowego inspektora pracy) zasadności zastrzeżeń - otrzymać od inspektora zmieniony lub uzupełniony protokół.
Anna Krawczyk
Specjalista ds. bhp.
Źródła:ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. z 2007 r. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.).